Nhà thơ Dương Thuấn: Người tới từ Bản Hon

Sau đó không thấy có bất cứ dấu hiệu nào cho thấy ông nhà thơ đang “trả món nợ” tiền tài trợ, và cao hơn là món nợ với dân tộc mình. Ông cho ra đời bộ thơ hoành tráng hơn 2.000 trang, in song ngữ Tày - Việt, là công trình đồ sộ nhất thuộc loại này cho đến nay. Với bộTuyển thơ Dương Thuấnnày, ông đã xác lập hai kỷ lục Guinness Việt Nam , một là tuyển tập thơ trước tiên sáng tác bằng song ngữ Tày - Việt và hai là hợp tuyển thơ dày nhất Việt Nam . Tôi là người biên tập và có mặt trong buổi lễ ra mắt bộ sách và cũng nhận chút thơm lây từ những lời khen. Nhiều người ví Dương Thuấn như là “một Raxun Gamzatốp của Việt Nam ”. Ông trang nhã đón nhận nhưng không lấy đó làm niềm hãnh diện. Đùng một cái, trong bữa cơm tiếp các nhà văn Mỹ sang giao lưu với Việt Nam gần đây, ông chìa ra trước mặt tôi cuốn sách in khá qua, dày gần 600 trang, bìa cứng có tên làVăn hóa Tày ở Việt Nam và tiến trình hội nhập thế giới. Tôi lật giở và biết đó chính là sản phẩm của chuyến đi Hoa Kỳ, cộng với mấy năm làm việc cật lực và trang nghiêm. Thực ra không phải đợi đến khi có tài trợ của Chương trình Fulbright, Dương Thuấn mới bắt tay vào làm cuốn sách. Tôi vẫn nghiêng về dự đoán Dương Thuấn đi Mỹ chơi là chính. Có chăng ông tận dụng dịp đứng hẳn ra ngoài dân tộc mình, ở một vị trí thật xa, trải tầm nhìn qua một nền văn hóa đa dạng vào loại nhất thế giới để có những nhận định khách quan về tầm vóc, sự độc đáo của văn hóa Tày. Vày ngay từ khi ra đi từ bản Hon, Dương Thuấn đã tự nhận về mình sứ mạng tầm và bảo lưu những giá trị tinh hoa của văn hóa Tày và làm cho nó được biết đến như một thành tố quan trọng của nền văn hóa Việt Nam. Chưa thể đánh giá chính xác tầm vóc nhà thơ của ông, đơn giản vì ông đang còn sung sức, chưa muốn dừng lại. Nhưng đã có thể khẳng định, Dương Thuấn là người nặng lòng nhất với việc giới thiệu ngôn ngữ Tày cho cả cộng đồng. Nhiều người làm việc này, nhưng làm với ý thức khẳng định vẻ đẹp, sự sâu sắc, đầy thi vị của thứ tiếng nói đang dần bị lãng quên, từ đó gây lộn tò mò với văn hóa dân tộc Tày, thì chỉ có thể đếm trên đầu ngón tay và Dương Thuấn nằm ở hàng đầu trong số đó. Trở lại với cuốn sách đang là đối tượng bàn đến, có thể nói ngay đây là một công trình văn hóa cực kỳ công phu. Dương Thuấn rõ ràng là có tham vọng mô tả chi tiết bức tranh hoành tráng, nhiều màu sắc của văn hóa Tày ở mức toàn cảnh. Ông không nghiên cứu, phán đoán, so sánh rồi dùng khái niệm học thuật để gán cho một biểu đạt nào đó, vốn liếng đã quá quen thuộc, mà ông đóng vaingười kể lại phong tục. Trong gần 600 trang, có khoảng 50 trang mang dáng dấp khảo cứu, cộng với khoảng gần 100 trang cho hai chương cuối viết theo kiểu “nhận định”, còn lại là kể theo kiểu người trong cuộc hoặc người có khiếu sưu tầm kể lại. Nhưng ông không kể tràn lan, mà kể có trình tự, có dẫn chứng và có sự chỉ dẫn cụ thể, với một ý định rõ ràng là làm toát lên dung mạo vừa rộng lớn, vừa sâu xa bí ẩn của văn hóa Tày, để rút cuộc người đọc hình dong thấy cái tầm vóc đáng nể của nền văn hóa ấy. Cách làm này bớt đi tính hàn lâm kinh viện khô, có sự hấp dẫn tự nhiên, đặt ra nhiều phỏng đoán, liên quan thú nhận về những thứ cần phải khám phá tức khắc. Độc giả muốn biết về kiến trúc nhà ở, y phục của người Tày và những hoạt động tín ngưỡng kỳ lạ của họ xem những thứ đó có liên can gì (hoặc quyết định gì) đến tính cách dễ nhận thấy nhất của người Tày là mạnh mẽ, lãng mạn và cởi mở. Bạn đọc sẽ được thỏa mãn phần nào. Hoặc như những tập tục, hoạt động gần với mê tín dị đoan về hình thức nhưng lại có hiệu quả tình cho đời sống, có thể kiểm nghiệm như làmPửt, làmMẳn,Bắn cung tiển, Độn, Pấu tha tỏ... Hiện tượngMa gàthực chất là như thế nào? Nó là mê tín hay có cơ sở khoa học? Hiện tượng thì mê tín nhưng vì saoCách trị ma gàchỉ hiệu quả bằng phép thuật… Đó chỉ là phần rất nhỏ những điều bí hiểm được Dương Thuấn kể lại một cách hồn nhiên, tựa như đó là chuyện thường nhật của người Tày. Ngoài ra là cả một kho tàng nghệ thuật kể chuyện và diễn xướng dân gian đầy bí mật như hátThen, hátMại xe,Khảm hải… Đây là lĩnh vực mà Dương Thuấn nhuần nhuyễn nhất. Ngoại giả, nói đến văn hóa Tày chẳng thể không kể đến hàng trăm loại lễ hội độc đáo và một cựu văn hóa ẩm thực vô cùng phong phú…Cứ như vậy công trình giống như một mâm cỗ thịnh soạn, được bày biện đơn giản nên tạo cảm giác gần gũi với mọi thực khách. Và như vậy là mục đích Dương Thuấn đặt ra đã hoàn tất? chả hạn như tôi, một người ngoại tộc, lấy vợ Tày nhưng khi đọc cuốn sách, tôi vẫn thấy bất thần và thích thú với những biểu hiện phong tục. Tôi mới chỉ nghe kể về những ôngQuan langgiỏi giang phải hát đối đáp khi đại diện nhà trai đi xin dâu, nhưng chưa bao giờ tôi biết lời của những bài hát ấy như thế nào. Thì đây, tôi đã được thỏa mãn. Nhà trai muốn đem được dâu ra khỏi cửa nhà gái phải vượt qua ít nhất 15 chặng mà vật cản độc nhất vô nhị là những lời hát thách, hát đố. Chẳng hạn ở chặng một:Chặn đường. Vật chặn là một dải lụa hồng giăng ngang đường do nhà gái thực hiện để “chặn bước” nhà trai. Nhà trai đành dừng lại và muốn vượt qua phải thắng nhà gái trong màn hát đối đáp. Nhà gái hát rằng: Xin chào tới khách lạ khác mường Đi đâu mà đến được chốn đây Trai gái trông thảy thay sáng sủa Toàn những người khôi ngô tuấn tú Canh đường đây tôi chiểu phép quan Người tốt xin sang đường vào bản Người xấu thì sẽ chẳng nói thêm Đoàn khách này là người lạ hay quen Tôi xin hỏi bằng lời chân thật. Nhà trai đáp: Xin chào tới em gái nhà sang Đi bộ mỏi dừ chân mới đến Thấy có gấm quý giăng giữa đường Thấy có lụa loan giăng chắn lối Không cho người dưng được đi vào Từ xa đến tôi chẳng hay cơn cớ Cũng chẳng hay điều trước điều sau Xin em cất đi cho, mở lối Đón rể mới vào bản lên nhà. Nghe thế ai không muốn làm chú rể mặc dầu rõ ràng là cũng vã mồ hôi ra vì sợ? Bạn nhớ cho đây mới chỉ là một chặng, trong ít nhất 15 chặng mà nhà trai phải vượt qua. Nhà gái đã tài, nhà trai phải có người tài hơn thì mới mong nhà gái cho vào nhà. Vào nhà rồi, từ động tác trải chiếu, mời ngồi, mời trà, nộp gánh, dâng vật thiêng, lễ bái tổ, xin dâu, lễ tiên nhân, lễ nộp dâu, mừng của hồi môn…đều dùng bằng thứ tiếng nói đầy lãng mạn là thơ. Nhà gái nói bằng thơ, nhà trai đáp lại bằng thơ…thử hỏi có dân tộc nào hành lễ tác thành cho trai gái thanh cao như vậy. Người Tày có những phong tục, luật lệ rất đẹp, đáng để cho những dân tộc khác noi theo. Thí dụ như tụcma-nhét(lễ đầy tháng cho con). Vào ngày đó những đứa trẻ lớn hơn sẽ phải “mua” bớt cái rủi ro cho đứa bé vừa đầy tháng, để nó lớn lên khỏe mạnh, may mắn. Đến lượt nó sau này sẽ lại gánh bớt rủi ro cho đứa trẻ khác. Vào gia đình một người Tày, đối tượng được đặc biệt quan tâm là đứa trẻ. (Trong khi người Việt hay người Hán, đối tượng quan hoài nhất là người già. Ở góc cạnh này, văn hóa Tày có nét giống văn hóa châu Âu). Dọa nạt trẻ, dù với bất cứ mục đích gì, cũng đều không được hài lòng. Biết thế để khi chả may bạn được nhờ chặt thịt gà thì đừng chặt đùi và còng cánh, mà phải để nguyên cả cái dành cho trẻ. Trong bữa ăn, nếu nó không ăn hết thì cũng chớ thò đũa gắp, bởi đó là hành vi đáng xấu hổ. Cũng nhờ đọc công trình của Dương Thuấn mà tôi biết người Tày có chữ riêng, gọi là chữ Nôm Tày. Về sau người Pháp chế ra thứ chữ Tày Latinh, như kiểu chữ Quốc ngữ của người Việt. Và hóa ra văn chương Tày có từ rất sớm, thậm chí vào loại sớm nhất. Ngay cả truyệnThạch Sanhnức tiếng - cứ theo như Dương Thuấn dẫn tư liệu - thì mới đầu viết bằng chữ Nôm Tày rồi sau đó mới dịch ra chữ Nôm Kinh. Hích hơn khi biết rõ không gian văn học của truyện này là huyện Hòa An. Hòa An bỗng thành một địa danh thật đáng tò mò, khi nó sát ngay với tỉnh thành Cao Bằng. Người Tày hóa ra cũng có lịch riêng, với hệ 12 con giáp không giống cả với Việt và Hán. Ví dụ năm con Mèo của người Kinh, là năm con Thỏ của người Hán nhưng với người Tày lại là năm con Quạ. Năm Mùi của người Kinh thì với người Tày là năm con Kiến. Chứng tỏ con quạ và con kiến có vị trí rất linh thiêng trong tâm thức người Tày! Cũng theo công trình này thì người Tày biết thuật phong thủy từ rất sớm, có cả một danh hiệu riêng cho người làm nghề danh giá này. Còn muôn vàn những điều hích mà độc giả có thể tìm thấy trong từng trang sách. Đó là nuốm rất lớn của Dương Thuấn với chính dân tộc của ông và với nền văn hóa Việt Nam nói chung, sự thích trên cả bình diện học thuật lẫn nghệ thuật. Dương Thuấn tên thật là Hoàng Minh Thông, quê ở bản Hon, xã Nà Fẳc, huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn…